Εμπειρία, που κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, μετά την οριστική εδραίωση του κομμουνιστικού συστήματος και το τέλος των εμφύλιων και εθνικών συγκρούσεων, ανέδειξε μια ενδιαφέρουσα πολιτιστική ελληνική έκφραση -καθεστωτική φυσικά- για να τελειώσει στα σταλινικά γκουλάγκ. Η πολιτιστική ανάπτυξη των Ελλήνων της Μαριούπολης, όπως και της υπόλοιπης Σοβιετικής Ένωσης, ήταν από τις προτεραιότητες του νέου συστήματος.
Η ιεράρχησή της στις πρώτες θέσεις καθορίστηκε από την πεποίθηση των νέων κυρίαρχων ότι με την «πνευματική άνοδο των μαζών» θα ηττηθούν ο «συντηρητισμός» και «οι αντιδραστικές δυνάμεις». Για την υλοποίηση των στόχων θεωρήθηκε πρωταρχική η οργάνωση ενός ελληνικού εκδοτικού οίκου, o oποίος θα ανταποκρινόταν στις μεγάλες ανάγκες που είχαν προκύψει και θα βοηθούσε τα Ελληνικά Κομμουνιστικά Τμήματα.
Αναγέννηση
Το πρώτο μέλημα του Ελληνικού Τυπογραφείου ήταν η έκδοση μιας καθημερινής ελληνικής εφημερίδας, όργανο των κομμουνιστικών τμημάτων που θα επηρέαζε τις πολιτικές και ιδεολογικές επιλογές του ελληνικού πληθυσμού. Για την ίδρυση του τυπογραφείου, το Ελληνικό Κομμουνιστικό Τμήμα του Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος του Νοβοροσίσκ καλούσε όλα τα αντίστοιχα Ελληνικά Τμήματα να κάνουν γνωστές τις προτάσεις τους για τον τόπο εγκατάστασης του Κεντρικού Τυπογραφείου, ώστε να μπορεί εύκολα να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλου του ελληνισμού. Καλούσε παράλληλα τις άλλες τοπικές εφημερίδες να διαθέσουν τα επιπλέον τυπογραφικά στοιχεία που τους περίσσευαν.
Εκτός από την έκδοση ημερήσιας ελληνικής εφημερίδας, το Κεντρικό Τυπογραφείο είχε ως στόχο να συγκεντρώσει τις καλύτερες δυνάμεις απ’ τον ελληνισμό της Ρωσίας, ώστε να εκδίδει στην ελληνική γλώσσα την πλούσια ρωσική επαναστατική φιλολογία και να βοηθά τις σχολικές εργασίες με την έκδοση ή την ανατύπωση νέων σχολικών βιβλίων, συμβατών με το νέο σοβιετικό σύστημα.
Στην κατεύθυνση των προτάσεων αυτών συγκροτήθηκαν τα δύο μεγάλα «ελληνικά εκδοτικά» εγχειρήματα. Ο εκδοτικός οίκος «Κομμουνιστής», με έδρα το Ροστόβ επί του Ντον για τους Έλληνες της νότιας Ρωσίας και της Υπερκαυκασίας και ο εκδοτικός οίκος «Κολεχτιβιστής», με έδρα τη Μαριούπολη για τον ελληνισμό της Ουκρανίας. Συνολικά οι Έλληνες δημιούργησαν τέσσερις εκδοτικού οίκους: στο Ροστόβ, στην Κρίμσκαγια, στη Μαριούπολη και στο Σοχούμι. Ο «Κομμουνιστής» άρχισε τη δραστηριότητά του πιθανόν πριν από το 1928, ενώ ο «Κολεχτιβιστής» το 1930.
Το πρώτο βιβλίο
Πριν από τη λειτουργία των δύο ελληνικών αυτών εκδοτικών οίκων, στο πλαίσιο του «Κεντρικού Εκδοτικού των Εθνοτήτων της ΕΣΣΔ», λειτουργούσε στη Μόσχα, έως το 1929, ελληνικός εκδοτικός οίκος. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσαν οι μοσχοβίτικες εκδόσεις ήταν ένα αναγνωστικό για ενήλικες του Δ. Ν. Σαβώφ με τίτλο «Κόκκινες Αχτίδες», αλφαβητάριο για τους ηλικιωμένους αγράμματους. Από τον εκδοτικό αυτό οίκο κυκλοφόρησαν άλλες δύο τουλάχιστον εκδόσεις. Τα επόμενα βιβλία προέρχονταν από το Ροστόβ επί του Ντον το 1928. Ήταν εκδόσεις του «Κραινατσιστάτ» του Βόρειου Καυκάσου. Απ’ αυτές τις εκδόσεις τυπώθηκε και η Γραμματική της νεοελληνικής γλώσσας του Κ. Τοπχαρά.
Επίσης, πριν από τη δημιουργία στο Ντονμπάς του ελληνικού εκδοτικού οίκου «Κολεχτιβιστής», είχαν εκδοθεί δύο βιβλία για τα ελληνικά πράγματα της Ουκρανίας. Το πρώτο εκδόθηκε το 1932 στα ουκρανικά από τη λαογράφο Κασάνδρα Κοστάν με το ψευδώνυμο «Αλεξάνδρα Κωνσταντίνωφ» και αναφέρεται σε έργα Ελλήνων λαϊκών ποιητών και συγγραφέων σε ουκρανική μετάφραση. Το δεύτερο, επίσης στα ουκρανικά, εκδόθηκε από το Γιάλη το 1931 στο Χάρκοβο. Αναφερόταν στην πολιτική οργάνωση των ελληνικών χωριών της Ουκρανίας, στην οικονομική τους κατάσταση, στην εκπαίδευση και στις πολιτιστικές τους δραστηριότητες.
Εκδοτικοί οίκοι
Με τη δημιουργία των εκδόσεων «Κομμουνιστής» και «Κολεχτιβιστής» άρχισε η περίοδος της ύπαρξης ολοκληρωτικά ελληνικών εκδοτικών οίκων. Ο σημαντικότερος από τους δύο αυτούς εκδοτικούς οίκους ήταν αυτός του «Κομμουνιστή», ο οποίος εξέδιδε και την ομώνυμη εφημερίδα. Η εφημερίδα «Κομμουνιστής» αποτελούσε τη συνέχεια της εφημερίδας «Σπάρτακος» και είχε τη μεγαλύτερη κυκλοφορία απ’ όλες τις ελληνικές εφημερίδες της Σοβιετικής Ένωσης.
Η εκδοτική ομάδα του «Κομμουνιστή» ανέλαβε την έκδοση όλων των ελληνικών σχολικών βιβλίων. Το ίδιο έκανε και ο εκδοτικός οίκος του «Κολεχτιβιστή» με έδρα το Ντονμπάς της νότιας Ουκρανίας, ο οποίος λειτουργούσε στο πλαίσιο του ουκρανικού κρατικού εκδοτικού οίκου των εθνικών μειονοτήτων. Οι Έλληνες της Μαριούπολης εξέδιδαν βιβλία στη δημοτική και στα μαριουπολίτικα. Ως εκδοτική Αρχή αναφέρεται άλλοτε ο «Κολεχτιβιστής» και άλλοτε οι ουκρανικές κρατικές εκδόσεις.
Οι εκδόσεις αυτές στην Ουκρανία αποτελούσαν συνέχεια της εκδοτικής προσπάθειας από τους Έλληνες της Μαριούπολης που εξέδιδαν την εφημερίδα «Κολεχτιβιστής» στη μαριουπολίτικη διάλεκτο. Οι Έλληνες της Μαριούπολης είχαν συγκροτημένη φιλολογική ομάδα, η οποία υπέγραφε στην εφημερίδα διάφορα κείμενα. Η ταύτιση της σύνταξης του «Κολεχτιβιστή» και της φιλολογικής ομάδας είναι εμφανής. Για παράδειγμα, χαιρετίζοντας τη δεκάχρονη φιλολογική δράση του «ποιητή του κάρβουνου», συνυπέγραφαν: «Η κολεχτίβα των συνεργατών της σύνταξης και η Μαριουπολίτικη ρωμαίικη φιλολογική γρούπα».
Τα περιοδικά
Aπό το 1933 άρχισε η έκδοση του λογοτεχνικού περιοδικού «Νεότητα» και του παιδικού «Πιονέρος». Οι ελληνικές εκδόσεις του Ντονμπάς κυκλοφόρησαν τις «Φλογομηνύτρες Σπίθες», μια συλλογή με τα καλύτερα έργα των Ελλήνων λογοτεχνών της Ουκρανίας. Σε αντίθεση με τις εκδόσεις «Κομμουνιστής», που εξέδιδε πλήθος βιβλίων γενικότερου ενδιαφέροντος, ο «Κολεχτιβιστής» επικέντρωνε το ενδιαφέρον του σε λογοτεχνικά και σχολικά βιβλία. Την επιμέλεια των σχολικών βιβλίων είχε ο δάσκαλος Αμφικτύων Δημητρίου. Μερικά παιδικά βιβλία ήταν ιδιαίτερα προσεγμένα, όπως για παράδειγμα το έγχρωμο παιδικό βιβλίο του Σ. Μάρσακ με τίτλο «Ι πόστα», το οποίο αναφέρεται στις ταχυδρομικές υπηρεσίες και προσπαθούσε να μυήσει τα παιδιά στις αντίστοιχες διαδικασίες.
Εφημερίδα Απογευματινή
