Η δραματική δημογραφική συρρίκνωση της Ελλάδας αποτυπώνεται με τον πιο εμφατικό τρόπο στις σχολικές αίθουσες που αδειάζουν ολοένα και περισσότερο. Σύμφωνα με ρεπορτάζ των Financial Times, περισσότερα από 760 σχολεία παύουν τη λειτουργία τους τη νέα σχολική χρονιά, αντιπροσωπεύοντας το 5% του συνολικού αριθμού των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της χώρας.
Το φαινόμενο δεν περιορίζεται πλέον σε απομονωμένες περιοχές ή μικρά νησιά. Ακόμη και τμήματα της Αττικής αντιμετωπίζουν το πρόβλημα, με τις αρχές να προειδοποιούν για επικείμενη «δημογραφική κατάρρευση». Η υπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Σοφία Ζαχαράκη, περιγράφει την κατάσταση με χαρακτηριστικό τρόπο: “Οι σχολικές αίθουσες καθρεφτίζουν την πραγματικότητα των μαιευτηρίων και τον αριθμό των νεογέννητων, που δυστυχώς συρρικνώνεται εδώ και δεκαετίες”.
Τα επίσημα στοιχεία του υπουργείου Παιδείας αποκαλύπτουν την έκταση του προβλήματος: ο αριθμός των μαθητών στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση έχει μειωθεί κατά πάνω από 111.000 τα τελευταία επτά χρόνια, καταγράφοντας πτώση 19% από το 2018.
Η ταχύτητα της δημογραφικής αλλαγής
Η Αλεξάνδρα Τραγάκη, καθηγήτρια Οικονομικής Δημογραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, τονίζει τη σοβαρότητα της κατάστασης: “Η πτώση εξελίσσεται με εξαιρετικά γρήγορους ρυθμούς και στην Ελλάδα παρουσιάζει ιδιαίτερα απότομο χαρακτήρα”. Σήμερα, σημαντικά λιγότερα άτομα βρίσκονται σε αναπαραγωγική ηλικία σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες.
Φέτος, 766 από τα 14.857 σχολεία της χώρας θα σταματήσουν τη λειτουργία τους επειδή δεν συγκεντρώνουν το νόμιμο ελάχιστο όριο των 15 μαθητών. Τα περισσότερα αφορούν δημοτικά σχολεία, αν και τα κλεισίματα επεκτείνονται σε όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης.
Εξαιρέσεις σε στρατηγικές περιοχές
Παρά τη γενικευμένη τάση, ορισμένα σχολεία διατηρούνται ανοιχτά ακόμη και με μικρό αριθμό μαθητών. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για νησιά κοντά στην Τουρκία και παραμεθόριες περιοχές, όπου λειτουργούν γεωπολιτικοί λόγοι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Ψέριμος στα Δωδεκάνησα, όπου το σχολείο θα ανοίξει για πρώτη φορά από το 2009, εξυπηρετώντας δύο παιδιά στο δημοτικό και τρία στο νηπιαγωγείο.
“Διατηρούμε σχολεία ανοιχτά με λιγότερους μαθητές από όσους προβλέπει συνήθως η νομοθεσία, μια δαπανηρή επιλογή, αλλά θεωρούμε ότι είναι αναγκαία”, εξηγεί η Σοφία Ζαχαράκη.
Οι ρίζες της δημογραφικής κρίσης
Η απότομη δημογραφική συρρίκνωση της Ελλάδας ξεκίνησε κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης της δεκαετίας του 2010. Από το 2011, οι θάνατοι υπερβαίνουν σταθερά τις γεννήσεις. Μεταξύ των απογραφών 2001 και 2021, ο αριθμός των γυναικών στην κύρια ομάδα αναπαραγωγικής ηλικίας 20-40 ετών μειώθηκε κατά 500.000, δηλαδή κατά 31%.
Η μετανάστευση μορφωμένων Ελλήνων στο εξωτερικό κατά τα χρόνια της κρίσης, αναζητώντας καλύτερες προοπτικές, συνέβαλε στη δραματική μείωση των δυνητικών γονέων.
Τα σημερινά δημογραφικά δεδομένα
Μέχρι το 2022, οι ετήσιες γεννήσεις είχαν πέσει κάτω από τις 80.000, ενώ το 2023 οι θάνατοι ήταν σχεδόν διπλάσιοι. Οι Ελληνίδες αποκτούν πλέον το πρώτο τους παιδί σε μέση ηλικία άνω των 32 ετών. Η γονιμότητα έχει πέσει στο 1,35, από τις χαμηλότερες στην Ευρώπη, ενώ οι γεννήσεις εκτός γάμου παραμένουν σπάνιες.
Οι αξιωματούχοι αναγνωρίζουν τον αντίκτυπο του κλεισίματος σχολείων, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, όπου ορισμένα παιδιά μπορεί να διανύουν έως και 80 χιλιόμετρα καθημερινά για να φτάσουν στο σχολείο.
Προκλήσεις και προοπτικές
Παρά τις δυσκολίες, η υπουργός Παιδείας δεσμεύεται: “Κανένα παιδί δεν θα μείνει χωρίς πρόσβαση στην εκπαίδευση, ανεξάρτητα από το πόσο απομακρυσμένο είναι το σπίτι του”.
Ωστόσο, οι δημογράφοι υποστηρίζουν ότι τα οικονομικά κίνητρα από μόνα τους δεν επαρκούν για την αντιστροφή της τάσης. Ακόμη και άλλες βιομηχανικές χώρες με ισχυρά συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και υψηλής ποιότητας υπηρεσίες φροντίδας παιδιών, όπως η Δανία και η Σουηδία, αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αύξηση των ποσοστών γεννήσεων πάνω από το επίπεδο αναπλήρωσης.
