Με αφορμή τη διεκδίκηση του αριστουργήματος «Η συγκομιδή της ελιάς» του Βίνσεντ Βαν Γκογκ στο δικαστήριο της Νέας Υόρκης από την οικογένεια συλλεκτών Στερν, που ζητούν την επιστροφή του έργου από το Ίδρυμα Γουλανδρή, η διεθνής συζήτηση για την προέλευση των θησαυρών της τέχνης αναζωπυρώνεται. Δεν μιλάμε απλώς για νομικές διαμάχες, αλλά για προαναγγελθείσες «σφαγές» μεταξύ των αντίδικων. Όχι τυχαία: τα διακυβεύματα σε καθεμία από τις ακόλουθες περιπτώσεις αφορούν εκατομμύρια. Στο «μενού» και μία αρχαιότητα – η οποία, πλέον, έχει πάρει τον δρόμο της.
Στα επιμέρους, τα «Ελαιόδεντρα» του τεράστιου Βαν Γκογκ ανήκουν από το 1972 στο Ίδρυμα Γουλανδρή (εκτίθεται στο μουσείο στο Παγκράτι). Οι κληρονόμοι των αρχικών ιδιοκτητών τους λοιπόν, των Στερν, κατηγορούν -προφανώς ετεροχρονισμένα, αλλά τώρα συνέλεξαν θεωρητικά επαρκή για να στηρίξουν τον ισχυρισμό τους ντοκουμέντα- το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (Met) για αμέλεια σχετικά με τη διερεύνηση προέλευσης του έργου. Δεύτερον, υποστηρίζουν ότι δεν είχε δικαίωμα να πωλήσει τον πίνακα καθώς δεν ήταν επιβεβαιωμένη η «ταυτότητα του ιδιοκτήτη» του. Και τρίτον ζητούν αποζημίωση από το μουσείο και συγχρόνως την επιστροφή του έργου από την Αθήνα στα χέρια τους. Σύμφωνα με την αγωγή που κατατέθηκε στις 27/10, ο πίνακας ανήκε στους προγόνους τους από το 1935 και εκλάπη από τους ναζί. Έτσι οι Στερν ζητούν από το Met αποζημίωση για την κατοχή και τη χρήση του από το 1956 έως το 1972, αλλά και για το ποσό που έλαβε από την πώληση του πίνακα.
Είναι και άλλες, παρόμοιες υποθέσεις που σχετίζονται με έργα τα οποία πωλήθηκαν υπό εξαναγκασμό τις δεκαετίες 1930-1940, κατά το μεσουράνημα των ναζί. Ο πίνακας του Πάμπλο Πικάσο «La repasseuse» αποτέλεσε αντικείμενο αγωγής το 2023 από τους κληρονόμους του Εβραίου συλλέκτη Kαρλ Άντλερ, ο οποίος τον πούλησε το 1938 σε εξευτελιστική τιμή για να διαφύγει από τη Γερμανία. Αν και η αγωγή απορρίφθηκε το 2024 λόγω παραγραφής, η διαμάχη συνεχίζεται.
Το έργο του Καμίλ Πισαρό «Rue Saint-Honoré, après-midi, effet de pluie» κατασχέθηκε από τους ναζί το 1939 και ύστερα από πολλά χρόνια, ακόμη εκκρεμεί δικαστικά η υπόθεση μεταξύ των κληρονόμων της Λίλι Κάσιρερ και του Μουσείου Thyssen-Bornemisza στη Μαδρίτη που το φιλοξενεί.
Το άγαλμα του Λύσιππου
Λήξασα αλλά επικών διαστάσεων είναι η δικαστική διένεξη του περίφημου Μουσείου Getty με την ιταλική κυβέρνηση για το μπρούντζινο άγαλμα «Victorious Youth», το οποίο φιλοτέχνησε ο Λύσιππος μεταξύ 300 και 100 π.Χ. «Το γλυπτό δεν αποτελούσε ποτέ μέρος της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας. Η τυχαία ανακάλυψή του από Ιταλούς πολίτες δεν το καθιστά αντικείμενο της χώρας τους», ανέφερε στην υπερασπιστική του γραμμή το Getty. Η εν λόγω αρχαιότητα, αυτό το υπέροχο άγαλμα, ανακαλύφθηκε το 1964 από ψαρά στο Φάνο της κεντροανατολικής Ιταλίας. Πωλήθηκε αμέσως χωρίς την έγκριση του κράτους. Επανεμφανίστηκε στην αγορά τέχνης το 1974 και αγοράστηκε από το Μουσείο J. Paul Getty έναντι 3,9 εκατομμυρίων δολαρίων το 1977. Για να επανέλθει, τελικά, στη «mamma Italia». Η Δικαιοσύνη, ύστερα από νομική διαμάχη 11 ετών μεταξύ των δύο πλευρών, απεφάνθη οριστικά το 2018 ότι το συγκεκριμένο άγαλμα πρέπει να επιστρέψει στην Ιταλία.
Ύστερα από τέτοιες, κραυγαλέες περιπτώσεις, το ερώτημα που εύλογα ανακύπτει είναι το εξής: Ποιος, εντέλει, δικαιούται να κατέχει ένα έργο τέχνης όταν αυτό αποκτήθηκε υπό πίεση ή φόβο; Οι αποφάσεις που έρχονται θα διαμορφώσουν το τοπίο της τέχνης, επηρεάζοντας μουσεία και ιδιώτες συλλέκτες – σε παγκόσμια κλίμακα.
Εφημερίδα Απογευματινή
