Μόλις είδα τον τίτλο για τις «γυμνές» και «κακοπληρωμένες» γυναίκες που ποζάρουν σε ατελιέ καλλιτεχνών και πανεπιστημίων στην Ιταλία, αναρωτήθηκα αν υπάρχουν ακόμη μούσες. Και σκέφτηκα τις ταινίες, τα λευκώματα τέχνης, τις βιογραφίες που αποκαλύπτουν αναγεννησιακές φιγούρες που στάθηκαν η αφορμή για να γεννηθεί ένα έργο που συγκεντρώνει σήμερα χιλιάδες επισκέπτες σε ένα μουσείο του κόσμου.
Υπάρχουν ακόμη μούσες; Kι αν ναι, πώς φτάσαμε από τις γυμνές κοπέλες με το λευκό σεντόνι στα μοντέλα-πρότυπα με τα τατουάζ και τις τακτικές αναρτήσεις για την άμεση συνομιλία με τους ακόλουθους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης;
Το σίγουρο είναι ότι δεν ζούμε στην εποχή του Μιχαήλ Άγγελου και του Πάμπλο Πικάσο. Κι όμως τα γυμνά μοντέλα υπήρξαν για χρόνια οι γυναίκες-θύματα στον κόσμο της τέχνης, κάτι που συνειδητοποιήσαμε και με την είδηση ότι απειλούν με απεργία στη Φλωρεντία, όσους τις «εκμεταλλεύονται» χωρίς να εισπράττουν το αντίστοιχο αντίτιμο.
Θέλουμε και παραδείγματα; Για κάθε Λούσιαν Φρόιντ, ο οποίος συνήθιζε να κάνει τακτικά διαλείμματα ώστε να προσφέρει στα μοντέλα του στρείδια και αστακό, υπάρχει ένας Πάμπλο Πικάσο που αν δεν κοιμόταν με το συγκεκριμένο μοντέλο, δεν νοιαζόταν για την ευημερία του…
Οι μούσες made in Italy απειλούν με απεργία (ίσως ακόμη και χωρίς τα ρούχα τους για να είναι πιο πιστές στον ρόλο τους) για τις κακές συνθήκες εργασίας, την θερμοκρασία στον χώρο που ποζάρουν για ώρες, την ορθοστασία, απαιτώντας σεβασμό από θεσμούς και καλλιτέχνες, διαλείμματα και αξιοπρεπείς αμοιβές καθώς συχνά εργάζονται για λιγότερα από 10 ευρώ την ώρα.
Η συγκεκριμένη δράση υπογραμμίζει τη συνεχιζόμενη ανάγκη αναγνώρισης και σεβασμού για όσους συμβάλλουν στην καλλιτεχνική δημιουργία. Οι σύγχρονες μούσες αρνούνται να χαμογελάσουν. Και δηλώνουν οργισμένες, μαζί με τους άνδρες συναδέλφους τους, διεκδικώντας «επαγγελματική αναγνώριση» και συμβάσεις πλήρους απασχόλησης.
Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους. Αν κάποτε υπήρχαν μόνο στην Ιταλία 300 κορίτσια, μόλις τα 50 στις σχολές τέχνης είχαν μόνιμη συνεργασία. Οι υπόλοιπες εργάζονται με μερική απασχόληση και πληρώνονται με την ώρα. Την ίδια στιγμή οι καθηγητές τέχνης από τη Ρώμη και τη Φλωρεντία μέχρι τη Βενετία και το Τορίνο, επενδύουν στην ιδέα της μούσας. Από τις πιο μάχιμες περιπτώσεις είναι αυτή της Αντονέλα Μιλιορίνι που έχει δηλώσει στο παρελθόν: «Η δουλειά μας δεν αναγνωρίζεται. Ποζάρουμε για οκτώ ώρες την ημέρα και παρόλα αυτά τα πανεπιστήμια μας αντιμετωπίζουν σαν εργαλεία. Κάνουμε μια δύσκολη δουλειά, κουβαλάμε μια μακρά παράδοση στους ώμους μας, η οποία, απαιτεί φαντασία και σωματική συγκέντρωση».
Είναι μια «σκληρή, ψυχρή δουλειά», γι’αυτό κι όταν είχαν διαμαρτυρηθεί ξανά πριν από χρόνια, κρατούσαν τα ρούχα τους σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ποζάροντας ως διάσημα έργα τέχνης, όπως οι περίφημες Μπαλαρίνες του Ντεγκά και ο Σκεπτόμενος του Ροντέν.
Και το ερώτημα παραμένει: Γιατί οι καλλιτέχνες λατρεύονται με πάθος, αλλά οι ήρωες παραμένουν αφανείς; Το γυμνό παραμένει ταμπού. Kαι οι «αόρατες» μούσες ζητούν τώρα αύξηση, αναγνώριση και σεβασμό.
Από τις Εννέα Μούσες μέχρι τη μούσα του Φρόιντ, οι μούσες παραμένουν σιωπηλές, αν και διαχρονικά σύμβολα ομορφιάς. Κι όμως, η «φωνή» τους λείπει από το τελικό έργο τέχνης. Η Αφροδίτη της Μήλου, για παράδειγμα, δεν έχει όνομα μοντέλου. Είναι μια θεά χωρίς χέρια, ένα αριστούργημα χωρίς ιστορία. Ποιες ήταν όμως οι γυναίκες που ενσάρκωσαν τις συγκεκριμένες θεές; Ποιες πόζαραν για τους γλύπτες ή ενέπνευσαν τους ποιητές;
Η ιστορία κρύβει σκιές πίσω από το φως. Η Ζαν Εμπιτέρν, μούσα και σύντροφος του Αμεντέο Μοντιλιάνι, έβαλε τέλος στη ζωή της λίγες μέρες μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη. Η τέχνη του αναγνωρίστηκε, εκείνη όμως παρέμεινε απλώς ένα όνομα. Η Φερνάντ Ολιβιέ, πρώτη μούσα του Πικάσο, περιγράφει στη βιογραφία της τον τρόπο που ο καλλιτέχνης τη χρησιμοποίησε. Πρώτα ως πηγή έμπνευσης και μετά ως εμπόδιο.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται. Οι μούσες εξυψώνονται κι έπειτα εγκαταλείπονται. Ο Λούσιαν Φρόιντ είναι μια σπάνια περίπτωση καλλιτέχνη που αντιμετώπισε τα μοντέλα του με σεβασμό. Τα μοντέλα του είχαν φωνή. Φροντίδα και φαγητό. Πόζαραν για εβδομάδες, αλλά ήξεραν ότι θα αποζημιωθούν. Ο καλλιτέχνης πίστευε πως για να αποτυπώσει κανείς την αλήθεια, πρέπει πρώτα να τιμήσει το σώμα που την ζωντανεύει.
Στον κόσμο της μόδας τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Ο Ιμπέρ ντε Ζιβανσύ εμπνεόταν από την Όντρεϊ Χέπμπορν, ο Ιβ Σεν Λοράν θεωρούσε μούσα του την Λουλού ντε λα Φαλαίζ, και ο Καρλ Λάγκερφελντ, την Αμάντα Χάρλεκ.
Ίσως ο 21ος αιώνας να είναι ο πρώτος όπου η μούσα στην τέχνη δεν στέκεται μόνο ακίνητη, αλλά περπατά, διαδηλώνει και διεκδικεί. Σήμερα στην Accademia di Belle Arti της Φλωρεντίας, τα γυμνά αγόρια και κορίτσια αποφασίζουν να σταματήσουν να είναι σκιές. Θέλουν να αναγνωριστούν ως εργαζόμενοι με δικαιώματα. Μέχρι τώρα, η ιδέα ήταν: «Εσύ ποζάρεις, εγώ δημιουργώ». Σήμερα λένε: «Χωρίς εμένα, δεν υπάρχει δημιουργία». Η αστακομακαρονάδα μπορεί να περιμένει.
Κυριακάτικη Απογευματινή
